واژهٔ "یلدا" ریشهٔ سریانی دارد و به‌معنای "ولادت" و "تولد" است. منظور از تولد، ولادت خورشید (مهر/میترا) است. رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس یعنی روز تولد مهر شکست‌ناپذیر می‌نامند.ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را "میلاد خورشید" دانسته‌است.
پیشینه ی جشن
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند.بدین‌سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است.در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:
"یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است."
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فرآورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «می‌زد» نیز نهاده می‌شد.
خنچه‌آرايي يلدا،سنتي در بوته فراموشي![Click here to enlarge]()
مراسم شب يلدا يكي از آداب به يادگارمانده از گذشتگان و پيشينيان است كه بخصوص نزد ايرانيان جايگاه ويژه‌اي دارد. خواندن فال حافظ، متل‌گويي، شاهنامه‌خواني، نقل خاطرات، قصه‌گويي پدربزرگ و مادربزرگ‌ها، حضور در منزل بزرگان خانواده و شكر نعمت و سلامتي از رسوم متداول اين شب است.
يكي از رسوم اين شب كه در بستر زمان كمرنگ شده است فرستادن «خوانچه يا خنچه چله» به منزل نوعروسان است كه خانواده داماد در نخستين شب چله‌اي كه عروس را براي پسرشان برگزيده‌اند اين خنچه يا خوانچه را به منزل عروس مي‌برند.
خنچه شامل انواع آجيل و شيريني و ميوه‌هاي فصل مانند انار، ازگيل و هندوانه به همراه هدايايي براي عروس خانم است كه در بسته‌هايي آذين‌بندي مي‌شود.
در قديم خانواده‌هاي متمول شبچره را در طبق‌هايي مسي كه گاه تعداد آنها به چهار طبق مي‌رسيد توسط طبق‌كش به صورت ويژه‌اي به خانه عروس مي‌بردند و هدايايي شامل ترمه‌هاي زربافت، انگشتر جواهر يا سينه آويز طلا نيز براي عروس مي‌فرستادند و مادر عروس پس از تحويل طبق‌ها هدايايي مانند پول، شيريني، جوراب و دستمال به طبق‌كش‌ها مي‌داد.
خانواده‌هاي غيرمتمول خنچه‌هاي خود را داخل يك سيني يا مجمعه بزرگ قرار مي‌دادند و توسط داماد و همراهي يكي از زنان نزديك به وي راهي خانه عروس مي‌شدند.
در مراسم شب يلدا براي نوعروسان در سراسر كشور آجيل و هندوانه و انار جزء ثابت به حساب مي‌آيد، اما در برخي نقاط ايران، مردم مراسم ويژه‌اي هم براي اين شب دارند.
براي مثال در منطقه آذربايجان رسم بر اين است كه خوانچه‌هاي تزیين شده را در سيني همراه هندوانه تزئين شده و شال‌هاي قرمز رنگ در اطراف آن مي‌فرستند.
در منطقه مازندران معمولا يك ماهي بزرگ را تزيين مي‌كنند و به همراه تنقلات به خانه عروس مي‌فرستند. در استان فارس مركبات و هندوانه براي سردمزاج‌ها و خرما و رنگينك براي گرم مزاج‌ها موجود است.
در استان گيلان خوراكي به نام «آوكونوس» به همراه بقيه خوراكي‌ها مي‌فرستند كه به روش خاصي از ازگيل تهيه مي‌شود.
در استان اردبيل نيز خوراكي خاصي به نام «قورقا» كه همان گندم برشته است مابقي تنقلات را همراهي مي‌كند.
تزیين شبچره
امروزه فرستادن شبچره شكل مدرن‌تري به خود گرفته است كه هر خانواده‌اي بنا به موقعيت اقتصادي خود مي‌تواند آن را مفصل‌تر يا محدودتر تهيه كند فقط بايد اجزا ثابت كه آجيل و هندوانه و انار است، فراموش نشود.
از ديگر تنقلات مي‌توان به شيريني، ميوه‌هاي خشك شده تابستاني مانند انجير، قيسي، برگه‌هاي گوناگون و... اشاره كرد.
كله قند تزئين شده را نيز نبايد به عنوان نماد شيرين‌كامي براي خوانچه فراموش كرد.
تهيه اين خوانچه‌ها از بيرون معمولا هزينه زيادي را براي خانواده‌ها به همراه خواهد داشت ولي هر خانواده‌اي مي‌تواند با كمي وقت و سليقه آنها را در منزل تهيه كنند.
شما مي‌توانيد خوانچه‌هاي خود را به شكل سنتي يعني با استفاده از همان سيني، مجمعه، ترمه و... آماده كنيد يا با استفاده از ظروف جديد‌تر يا حتي از سبدهاي چوبي كه در دسترس داريد اين كار را انجام دهيد.
تزیين هندوانه![Click here to enlarge]()
براي مثال هندوانه به دليل حجم بزرگي كه دارد تزيين آن كمي مشكل است.
امروزه هندوانه را با برش‌هاي ويژه‌اي مي‌توان به شكل‌هاي گوناگون و زيبايي مانند گل، سبد، قو و... درآورد چنانچه توانايي اين كار را نداريد مي‌توانيد با برش‌هايي ساده هندوانه را به شكل كيك دربياوريد و با كمي روبان يا ترافل تزئين كنيد.
راه ديگر اين است كه مي‌توانيد با كمك چسب حرارتي تكه‌اي اسفنج را روي پوست هندوانه بچسبانيد و با كمي برگ و گل طبيعي يا مصنوعي به دلخواه خود تزيين كنيد و اگر اين كار نيز برايتان مشكل است مي‌توانيد هندوانه را داخل تور قرار دهيد و تور را با روبان گره و پاپيون بزنيد و با شاخه‌اي گل يا همان روبان، نمايي بهتر به آن بدهيد.
شيريني
براي شيريني شبچره معمولا از باقلوا يا شيريني خشك استفاده مي‌شود حتي مي‌توانيد شيريني را در منزل تهيه كنيد و به همان شكل آجيل بسته‌بندي كنيد.
بهتر است براي تزئين خنچه رنگي را انتخاب كنيد و روبان‌ها و گل‌هايي كه براي تزئين به كار مي‌بريد را از همان رنگ انتخاب كنيد كه كارتان نمايي بهتر داشته باشد.
چنانچه علاقه‌مند هستيد تنقلات بيشتري اضافه كنيد، مي‌توانيد از ميوه‌هاي خشك بهره بگيريد و آن را هم مانند آجيل در ظرفي به شكل تفكيك شده بچينيد و با سلفون بپوشانيد و تزئين كنيد.
كله قند را نيز مي‌توانيد در تور بگذاريد و با روبان و سنگ‌هاي تزئيني بر بدنه آن شكل زيبايي به آن بدهيد. مي‌توانيد با توجه به طبع عروس خانم تنقلاتي مانند آلبالو خشكه، گندمك، تخمه‌هاي گوناگون، نقل و... در كيسه‌هاي زرورقي كه در بازار موجود است جدا جدا بريزيد و با روبان ببنديد و همه را در يك سبد بزرگ بگذاريد.
مي‌توانيد در كنار آن از انواع شكلات يا بيسكويت‌ها با بسته‌بندي‌هاي زيبا استفاده كنيد كه در نهايت يك سبد رنگين خواهيد داشت.
معمولا جدا از خوردني‌ها هديه‌اي نيز براي عروس خانم در نظر مي‌گيرند كه بستگي به توانايي مالي خانواده‌ها دارد كه عموما قطعه‌اي طلا يا پوشاك است كه آنها را نيز مطابق با بقيه خوانچه‌ها مي‌توانيد تزئين كنيد.
براي بسته‌بندي اين هدايا نيز مي‌توانيد از جعبه‌هايي كه در بازار موجود است و ظاهر شكيلي دارند استفاده كنيد.
انارها را دان كنيد
براي تزئين انار مي‌توانيد آن را دانه دانه كنيد و در ظروف سفالي رنگين قرار دهيد و يك انار را نيز پوست بگيريد و گل انار را در وسط انارهاي دانه شده بگذاريد.
چنانچه وقت اين كار را نداريد مي‌توانيد در يك ظرف جدا انارها را بچينيد و دو سه عدد آن را با دو برش به شكل گل چهارپر در لابه‌لاي انارها بگذاريد.
اگر تمايل به بردن ميوه‌هاي ديگر فصل نيز داريد حتي مي‌توانيد انارها را كنار آنها در ظرفي مناسب بچينيد و با گل تزئين كنيد.
آجيل![Click here to enlarge]()
آجيل را مي‌توان هم به شكل مخلوط و هم به شكل تفكيك شده در سبد بريزيد. در كنار آجيل معمولا راحت‌الحلقوم نيز گذاشته مي‌شود كه البته اگر آجيل را جدا جدا بچينيد و روي آن را را با سلفون بپوشانيد بسيار زيباتر است. روي سلفون را نيز با بستن روبان تزئين كنيد.
پیشینه ی جشن
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می‌داد و در طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر می‌شوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند.بدین‌سان در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع می‌شد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» را افاده می‌کند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی بر تاریکی است.در آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، ص ۲۵۵، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده است.در برهان قاطع ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:
"یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌باشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است."
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد.در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فرآورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «می‌زد» نیز نهاده می‌شد.
خنچه‌آرايي يلدا،سنتي در بوته فراموشي
مراسم شب يلدا يكي از آداب به يادگارمانده از گذشتگان و پيشينيان است كه بخصوص نزد ايرانيان جايگاه ويژه‌اي دارد. خواندن فال حافظ، متل‌گويي، شاهنامه‌خواني، نقل خاطرات، قصه‌گويي پدربزرگ و مادربزرگ‌ها، حضور در منزل بزرگان خانواده و شكر نعمت و سلامتي از رسوم متداول اين شب است.
يكي از رسوم اين شب كه در بستر زمان كمرنگ شده است فرستادن «خوانچه يا خنچه چله» به منزل نوعروسان است كه خانواده داماد در نخستين شب چله‌اي كه عروس را براي پسرشان برگزيده‌اند اين خنچه يا خوانچه را به منزل عروس مي‌برند.
خنچه شامل انواع آجيل و شيريني و ميوه‌هاي فصل مانند انار، ازگيل و هندوانه به همراه هدايايي براي عروس خانم است كه در بسته‌هايي آذين‌بندي مي‌شود.
در قديم خانواده‌هاي متمول شبچره را در طبق‌هايي مسي كه گاه تعداد آنها به چهار طبق مي‌رسيد توسط طبق‌كش به صورت ويژه‌اي به خانه عروس مي‌بردند و هدايايي شامل ترمه‌هاي زربافت، انگشتر جواهر يا سينه آويز طلا نيز براي عروس مي‌فرستادند و مادر عروس پس از تحويل طبق‌ها هدايايي مانند پول، شيريني، جوراب و دستمال به طبق‌كش‌ها مي‌داد.
خانواده‌هاي غيرمتمول خنچه‌هاي خود را داخل يك سيني يا مجمعه بزرگ قرار مي‌دادند و توسط داماد و همراهي يكي از زنان نزديك به وي راهي خانه عروس مي‌شدند.
در مراسم شب يلدا براي نوعروسان در سراسر كشور آجيل و هندوانه و انار جزء ثابت به حساب مي‌آيد، اما در برخي نقاط ايران، مردم مراسم ويژه‌اي هم براي اين شب دارند.
براي مثال در منطقه آذربايجان رسم بر اين است كه خوانچه‌هاي تزیين شده را در سيني همراه هندوانه تزئين شده و شال‌هاي قرمز رنگ در اطراف آن مي‌فرستند.
در منطقه مازندران معمولا يك ماهي بزرگ را تزيين مي‌كنند و به همراه تنقلات به خانه عروس مي‌فرستند. در استان فارس مركبات و هندوانه براي سردمزاج‌ها و خرما و رنگينك براي گرم مزاج‌ها موجود است.
در استان گيلان خوراكي به نام «آوكونوس» به همراه بقيه خوراكي‌ها مي‌فرستند كه به روش خاصي از ازگيل تهيه مي‌شود.
در استان اردبيل نيز خوراكي خاصي به نام «قورقا» كه همان گندم برشته است مابقي تنقلات را همراهي مي‌كند.
تزیين شبچره
امروزه فرستادن شبچره شكل مدرن‌تري به خود گرفته است كه هر خانواده‌اي بنا به موقعيت اقتصادي خود مي‌تواند آن را مفصل‌تر يا محدودتر تهيه كند فقط بايد اجزا ثابت كه آجيل و هندوانه و انار است، فراموش نشود.
از ديگر تنقلات مي‌توان به شيريني، ميوه‌هاي خشك شده تابستاني مانند انجير، قيسي، برگه‌هاي گوناگون و... اشاره كرد.
كله قند تزئين شده را نيز نبايد به عنوان نماد شيرين‌كامي براي خوانچه فراموش كرد.
تهيه اين خوانچه‌ها از بيرون معمولا هزينه زيادي را براي خانواده‌ها به همراه خواهد داشت ولي هر خانواده‌اي مي‌تواند با كمي وقت و سليقه آنها را در منزل تهيه كنند.
شما مي‌توانيد خوانچه‌هاي خود را به شكل سنتي يعني با استفاده از همان سيني، مجمعه، ترمه و... آماده كنيد يا با استفاده از ظروف جديد‌تر يا حتي از سبدهاي چوبي كه در دسترس داريد اين كار را انجام دهيد.
تزیين هندوانه
براي مثال هندوانه به دليل حجم بزرگي كه دارد تزيين آن كمي مشكل است.
امروزه هندوانه را با برش‌هاي ويژه‌اي مي‌توان به شكل‌هاي گوناگون و زيبايي مانند گل، سبد، قو و... درآورد چنانچه توانايي اين كار را نداريد مي‌توانيد با برش‌هايي ساده هندوانه را به شكل كيك دربياوريد و با كمي روبان يا ترافل تزئين كنيد.
راه ديگر اين است كه مي‌توانيد با كمك چسب حرارتي تكه‌اي اسفنج را روي پوست هندوانه بچسبانيد و با كمي برگ و گل طبيعي يا مصنوعي به دلخواه خود تزيين كنيد و اگر اين كار نيز برايتان مشكل است مي‌توانيد هندوانه را داخل تور قرار دهيد و تور را با روبان گره و پاپيون بزنيد و با شاخه‌اي گل يا همان روبان، نمايي بهتر به آن بدهيد.
شيريني
براي شيريني شبچره معمولا از باقلوا يا شيريني خشك استفاده مي‌شود حتي مي‌توانيد شيريني را در منزل تهيه كنيد و به همان شكل آجيل بسته‌بندي كنيد.
بهتر است براي تزئين خنچه رنگي را انتخاب كنيد و روبان‌ها و گل‌هايي كه براي تزئين به كار مي‌بريد را از همان رنگ انتخاب كنيد كه كارتان نمايي بهتر داشته باشد.
چنانچه علاقه‌مند هستيد تنقلات بيشتري اضافه كنيد، مي‌توانيد از ميوه‌هاي خشك بهره بگيريد و آن را هم مانند آجيل در ظرفي به شكل تفكيك شده بچينيد و با سلفون بپوشانيد و تزئين كنيد.
كله قند را نيز مي‌توانيد در تور بگذاريد و با روبان و سنگ‌هاي تزئيني بر بدنه آن شكل زيبايي به آن بدهيد. مي‌توانيد با توجه به طبع عروس خانم تنقلاتي مانند آلبالو خشكه، گندمك، تخمه‌هاي گوناگون، نقل و... در كيسه‌هاي زرورقي كه در بازار موجود است جدا جدا بريزيد و با روبان ببنديد و همه را در يك سبد بزرگ بگذاريد.
مي‌توانيد در كنار آن از انواع شكلات يا بيسكويت‌ها با بسته‌بندي‌هاي زيبا استفاده كنيد كه در نهايت يك سبد رنگين خواهيد داشت.
معمولا جدا از خوردني‌ها هديه‌اي نيز براي عروس خانم در نظر مي‌گيرند كه بستگي به توانايي مالي خانواده‌ها دارد كه عموما قطعه‌اي طلا يا پوشاك است كه آنها را نيز مطابق با بقيه خوانچه‌ها مي‌توانيد تزئين كنيد.
براي بسته‌بندي اين هدايا نيز مي‌توانيد از جعبه‌هايي كه در بازار موجود است و ظاهر شكيلي دارند استفاده كنيد.
انارها را دان كنيد
براي تزئين انار مي‌توانيد آن را دانه دانه كنيد و در ظروف سفالي رنگين قرار دهيد و يك انار را نيز پوست بگيريد و گل انار را در وسط انارهاي دانه شده بگذاريد.
چنانچه وقت اين كار را نداريد مي‌توانيد در يك ظرف جدا انارها را بچينيد و دو سه عدد آن را با دو برش به شكل گل چهارپر در لابه‌لاي انارها بگذاريد.
اگر تمايل به بردن ميوه‌هاي ديگر فصل نيز داريد حتي مي‌توانيد انارها را كنار آنها در ظرفي مناسب بچينيد و با گل تزئين كنيد.
آجيل
آجيل را مي‌توان هم به شكل مخلوط و هم به شكل تفكيك شده در سبد بريزيد. در كنار آجيل معمولا راحت‌الحلقوم نيز گذاشته مي‌شود كه البته اگر آجيل را جدا جدا بچينيد و روي آن را را با سلفون بپوشانيد بسيار زيباتر است. روي سلفون را نيز با بستن روبان تزئين كنيد.